Μαρδοχαίος Φριζής και Αλέξανδρος Διάκος: Οι πρώτοι νεκροί αξιωματικοί του 1940 – Κωνσταντίνος Βερσής: Δεν παρέδωσε τα όπλα και αυτοκτόνησε- Διογένης Φανουράκης: Ο άγνωστος ήρωας από τη Χάλκη
Πρόκειται για τον Μαρδοχαίο Φριζή, τον πρώτο Έλληνα ανώτερο αξιωματικό που σκοτώθηκε κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, τον Αλέξανδρο Διάκο, τον πρώτο αξιωματικό που σκοτώθηκε το 1940, τον Διογένη Φανουράκη που έδωσε τέλος στη ζωή του για να μην πέσει στα χέρια των Γερμανών και τον Κωνσταντίνο Βερσή που αυτοκτόνησε, θεωρώντας ατιμωτική πράξη την παράδοση των όπλων στους Γερμανούς.
Μαρδοχαίος Φριζής: ο πρώτος Έλληνας ανώτερος αξιωματικός που σκοτώθηκε το 1940
Αν και έχουν διατυπωθεί και διαφορετικές εκδοχές, οι περισσότερες πηγές συμφωνούν ότι ο πρώτος Έλληνας ανώτερος αξιωματικός που σκοτώθηκε το 1940, ήταν ο Αντισυνταγματάρχης (Συνταγματάρχης μετά τον θάνατό του) Μαρδοχαίος Φριζής. Ο Μαρδοχαίος Φριζής ήταν εβραϊκός καταγωγής Έλληνας στρατιωτικός. Γεννήθηκε στη Χαλκίδα την 1/1/1893. Το όνειρό του ήταν να γίνει στρατιωτικός.
Έδωσε εξετάσεις στη Σχολή Ευελπίδων και πέρασε, όμως εγκατέλειψε τη Σχολή, είτε γιατί δεν πέρασε πρώτος, είτε γιατί αντιμετώπιζε δυσκολίες λόγω του θρησκεύματός του. Έτσι, έδωσε εξετάσεις στη Νομική στην οποία και εισήχθη. Πήρε το πτυχίο του, όμως ποτέ δεν άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου. Εκείνη την εποχή (1915) γνωρίστηκε με τον Γεώργιο Κονδύλη, στον οποίο εξέφρασε την επιθυμία να «γίνει στρατιώτης».
Ο Φριζής κατατάχθηκε στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών από την οποία αποφοίτησε το 1916. Πήρε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Εκστρατεία στην Ουκρανία και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Συνελήφθη αιχμάλωτος τον Αύγουστο του 1922 στη Σμύρνη. Παρόλο που άλλοι Εβραίοι προθυμοποιήθηκαν να συγκεντρώσουν χρήματα για την απελευθέρωσή του, ο Φριζής δεν δέχτηκε και αφέθηκε ελεύθερος, μαζί με άλλους Έλληνες αξιωματικούς τον Αύγουστο του 1923. Τιμήθηκε με το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας και τον Πολεμικό Σταυρό Γ’ Τάξης. Το 1936 μετατέθηκε στο Ρέθυμνο και του ανατέθηκε ο τομέας λογοκρισίας του Τύπου, επειδή όμως «δεν έκανε σωστά τη δουλειά του», πήρε νέα μετάθεση για το ακριτικό Δελβινάκι Πωγωνίου Ιωαννίνων. Εκεί γνωρίστηκε με τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα, ο οποίος έγινε αργότερα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών.
Όταν ξεκίνησε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, ο Φριζής ήταν διοικητής αποσπάσματος στον τομέα Καλαμά – Νεγράδων και στη συνέχεια του Αποσπάσματος Αώου της VIII (8ης Μεραρχίας). Έπειτα, το Απόσπασμα του Φριζή εντάχθηκε στη Μεραρχία Ιππικού και την ανωτέρα διοίκηση του Β’ Σώματος Στρατού. Στην περιοχή του Σμόλικα, οι 11.000 επίλεκτοι Ιταλοί Αλπινιστές της Μεραρχίας “Τζούλια” αντιμετώπισαν 1.800 άνδρες του ηρωικού Συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Δαβάκη και τους υποχρέωσαν σε υποχώρηση.
Αν περνούσαν και τον Αώο οι Ιταλοί υπήρχε μεγάλος κίνδυνος περικύκλωσης της 8ης Μεραρχίας. Στις 10 Νοεμβρίου 1940 ο Φριζής έλαβε εντολή να ανακόψει την πορεία των Ιταλών. Πραγματικά, σε σύντομο χρονικό διάστημα ο Φριζής με τους άνδρες του πέτυχαν να ανακόψουν την πορεία της Τζούλια. Στη διάβαση «Κλέφτης», οι Ιταλοί εξουθενωμένοι εγκατέλειψαν τη μάχη και διασκορπίστηκαν. Οι Έλληνες κυνήγησαν και σκότωσαν τον διοικητή του 9ου Συντάγματος της “Τζούλια”.
Αν και έδωσε εντολή στους άνδρες του να καλυφθούν στα χαρακώματα, ο ίδιος συνέχισε να είναι έφιππος για να τους εμψυχώνει αποτελώντας εύκολο στόχο για τους Ιταλούς. Αφού δέχτηκε πυρά από τα πολυβόλα των αεροπλάνων, μια βόμβα τον αποτελείωσε. Ο θάνατός του προκάλεσε πανελλήνια συγκίνηση. Ο Ιωάννης Μεταξάς και η ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων έστειλαν συλλυπητήρια τηλεγραφήματα στην οικογένεια του Φριζή στα οποία γινόταν μνεία για το θάρρος του.
Προβιβάστηκε σε Συνταγματάρχη επ’ ανδραγαθία στις 15/4/1941, αναδρομικά όμως από τη μέρα του θανάτου του. Τάφηκε στην Πρεμετή, αλλά το 2002 τα οστά του αναγνωρίστηκαν και μεταφέρθηκαν στο Ισραηλιτικό Νεκροταφείο Θεσσαλονίκης, στη Σταυρούπολη.
Αλέξανδρος Διάκος: ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που σκοτώθηκε το 1940
Ο πρώτος Έλληνας (μόνιμος) αξιωματικός που σκοτώθηκε κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο ήταν ο Αλέξανδρος Διάκος.Γεννήθηκε στη Χάλκη των Δωδεκανήσων το 1911, η καταγωγή του όμως ήταν από την Μάνη. Εσφαλμένα αναφέρεται ότι τα Δωδεκάνησα βρίσκονταν το 1911 υπό ιταλική κατοχή. Τα κατείχαν οι Οθωμανοί, οι Ιταλοί τα κατέλαβαν το 1912 (πλην Καστελλόριζου). Ο Διάκος εγκαταστάθηκε στη Ρόδο και σπούδασε στο Βενετόκλειο Γυμνάσιο του νησιού.
Παράλληλα, έπαιζε ποδόσφαιρο από το 1926 στον Δωριέα Ρόδου (αθλητικό σωματείο που υφίσταται ακόμα και μετέχει στα πρωταθλήματα της ΕΠΣ Δωδεκανήσου). Το 1921 εντάχθηκε στη Ρόδο, στην πρώτη προσκοπική ομάδα της Δωδεκανήσου που είχε ιδρύσει ο δικηγόρος Γ. Γεωργιάδης, αλλά διαλύθηκε λόγω της εθνικής της δράσης. Να σημειώσουμε ότι οι Ιταλοί ήταν πολύ σκληροί σαν κατακτητές και επιδίωξαν τον αφελληνισμό των Δωδεκανήσων… Το 1929 μετά την ολοκλήρωση των γυμνασιακών του σπουδών ο Διάκος ήρθε στην Αθήνα. Το 1930 έδωσε εξετάσεις και εισήχθη στη Σχολή Ευελπίδων, απ’ όπου αποφοίτησε το 1934 ως Ανθυπολοχαγός Πεζικού.
Παράλληλα, ύστερα από επιτυχή εκπαίδευση ονομάστηκε επίκουρος παρατηρητής της Αεροπορίας και του απονεμήθηκε ως διακριτικό η «πουλάδα», με την οποία εικονίζεται στο στήθος σε όλες τις φωτογραφίες. Το καλοκαίρι του 1940, ο Υπολοχαγός, πλέον, Διάκος υπηρετούσε ως διοικητής Διλοχίας στο Καρπερό Γρεβενών. Αποστολή της Διλοχίας ήταν η κατασκευή οχυρωματικών έργων που θα ανέκοπταν την πορεία εχθρικών δυνάμεων προς την περιοχή Μετσόβου – Γρεβενών – Τρικάλων.
Το βράδυ της 29ης Οκτωβρίου η Διλοχία του Διάκου βρισκόταν στο Επταχώρι και την 31/10/1940 στο χωριό Ζούζουλη Καστοριάς, στα όρια με τη Φούρκα Ιωαννίνων. Σκοπός της ήταν να ανακόψει την προέλαση προς το Μέτσοβο της ιταλικής Μεραρχίας “Τζούλια”. Ο Διάκος ζήτησε από τον διοικητή του, Ταγματάρχη Ιωάννη Καραβία να τεθεί αυτός επικεφαλής των δυνάμεων που θα επιχειρούσαν την ανακατάληψη του υψώματος «Τσούκα» (1.157 μ.). Η επίθεση ξεκίνησε το πρωί της επόμενης μέρας. Τρεις φορές οι ελληνικές δυνάμεις ανακατέλαβαν το ύψωμα και τρεις το έχασαν. Ο Διάκος πολεμώντας όρθιος εμψύχωνε τους στρατιώτες του και κατά την τέταρτη επίθεση στην Τσούκα.
Γύρω στις 11.30 π.μ. όμως, μια βολή πολυβόλου τον βρήκε κατάστηθα. Ο γενναίος Υπολοχαγός έπεσε νεκρός, στα χέρια του στρατιώτη Μιχάλη Μαλαμά (ή του στρατιώτη Στέλιου Γιώτα, σύμφωνα με άλλη εκδοχή). Είναι χαρακτηριστικό, ότι και ο Έφεδρος Ανθυπολοχαγός Ελευθέριος Ντάσκας, από τον Πλάτανο Τρικάλων που ήταν αντικαταστάτης του Διάκου σκοτώθηκε αργότερα και ήταν ο πρώτος Έφεδρος Αξιωματικός που σκοτώθηκε το 1940. Το ύψωμα Τσούκα (Φούρκας) ανακαταλήφθηκε την επόμενη μέρα. Συνελήφθησαν αιχμάλωτοι τρεις Ιταλοί αξιωματικοί και περίπου 220 στρατιώτες. Το άψυχο σώμα του Διάκου βρέθηκε σε ένα σημείο στα όρια Φούρκας – Ζούζουλης και Σαμαρίνας.
Ο Διάκος τάφηκε στο κοιμητήριο της Ζούζουλης. Τον Νοέμβριο του 1958 έγινε η ανακομιδή των οστών του στην Αθήνα και στη συνέχεια στη Ρόδο. Στο Μανδράκι του «νησιού των ιπποτών» υπάρχει άγαλμα του Διάκου σε στάση επίθεσης και στη βάση του βρίσκονται τα οστά του. Προτομές του Διάκου έχουν στηθεί στο σημείο της μάχης και στην είσοδο της Σαμαρίνας, η οποία εγκαινιάστηκε από την αδελφή του ήρωα, Κρυσταλλία Διάκου – Σακελλαρίδου, το 1964.
Ο ανιψιός του, γιος της άλλης αδελφής του, παντρεμένης με τον Ιταλό Μαρτίνι είναι καθηγητής σε ιταλικό πανεπιστήμιο. Ο Διάκος τιμήθηκε μετά τον θάνατό του με το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας και προήχθη στον βαθμό του Λοχαγού επ’ ανδραγαθία. Στη Σαμαρίνα, κάθε χρόνο στις 28 Οκτωβρίου κατατίθεται στεφάνι στη μνήμη του γενναίου Υπολοχαγού.
Κωνσταντίνος Βερσής: ο Ταγματάρχης που αρνήθηκε να παραδώσει τα όπλα και αυτοκτόνησε (1941)
Ο Κωνσταντίνος Βερσής γεννήθηκε το 1901 στην Αθήνα. Φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων και εντάχθηκε στον Στρατό ως Ανθυπολοχαγός Πυροβολικού το 1922. Πολέμησε στη Μικρά Ασία και διακρίθηκε σε αρκετές μάχες. Τον Οκτώβριο του 1940 υπηρετούσε στην Ήπειρο ως διοικητής Μοίρας του Ε’ Συντάγματος της 8ης Μεραρχίας Πεζικού. Πήρε μέρος στις αποφασιστικές μάχες της Γραμμής Ελαίας – Καλαμά, κατά τις οποίες αποκρούστηκαν οι Ιταλοί και άρχισαν να οπισθοχωρούν. Η Μοίρα του Βερσή προκάλεσε μεγάλες φθορές στους αντιπάλους, συνέχισε δε τη δράση της και στη Βόρειο Ήπειρο.
Όταν τον Απρίλιο του 1941 οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Ελλάδα και ο Αντιστράτηγος Τσολάκογλου υπέγραψε συνθηκολόγηση, ένας από τους όρους που έθεσαν οι Ναζί ήταν η παράδοση των όπλων των Ελλήνων. Ο Βερσής με τη Μοίρα του επέστρεψαν στην Ελλάδα. Θεωρώντας ως έσχατη ενέργεια εξευτελισμού την παράδοση των όπλων, ο Βερσής ως ύστατη πράξη ηρωισμού, στις 23 Απριλίου 1941, κοντά στο χωριό Πεδινή του νομού Ιωαννίνων, διέταξε τους στρατιώτες του να συγκεντρώσουν τα πυροβόλα της Μοίρας και να τραγουδήσουν τον Εθνικό Ύμνο στραμμένοι προς τον νότο, προς την υπόλοιπη Ελλάδα. Αφού χαιρέτησε στρατιωτικά τα πυροβόλα, διέταξε να τα καταστρέψουν και κατά τη διάρκεια των εκρήξεων αυτοκτόνησε…
Διογένης Φανουράκης: ο άγνωστος ήρωας από τη Χάλκη
Ένας άγνωστος ήρωας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ο Διογένης Φανουράκης. Γεννήθηκε στη Χάλκη Δωδεκανήσων, στο ίδιο νησί με τον Διάκο, το 1914. Ο Φανουράκης εισήχθη το 1932 στην Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και αποφοίτησε ως Ανθυπολοχαγός του Πεζικού το 1936. Πολέμησε στο Αλβανικό μέτωπο συμμετέχοντας στην κατάληψη της Κορυτσάς. Μετά την κατάληψη της Ελλάδος κατέφυγε στην Μέση Ανατολή και κατατάχθηκε στις Ελληνικές δυνάμεις που πολεμούσαν στο πλευρό των Συμμάχων. Με δική του επιθυμία υπηρέτησε σε συμμαχικές μυστικές βάσεις στα Μικρασιατικά παράλια απέναντι από τη Ρόδο. Στις συχνές αποστολές του στη Ρόδο δεν παρέλειπε να επισκεφτεί και την γενέτειρά του Χάλκη όπου μετέφερε κρυφά, τρόφιμα και φάρμακα για όσους τα είχαν ανάγκη. Οι επισκέψεις του όμως, έγιναν γνωστές στους Γερμανούς, οι οποίοι του έστησαν ενέδρα.
Άλλοι εκτιμούν ότι προδόθηκε από Άγγλο αιχμάλωτο που είχε συλληφθεί την 29 Οκτωβρίου στη μάχη της Τήλου, άλλοι εκτιμούν ότι η πληροφορία διέρρευσε από συζητήσεις ενός Ελληνογερμανού διερμηνέα. Το αποτέλεσμα ήταν ότι την 1 Νοεμβρίου 1944 γράφτηκε η τελευταία πράξη του δράματος για τον ήρωα Λοχαγό . Παρά την ενέδρα τους οι Γερμανοί δεν εντόπισαν τον Φανουράκη ο οποίος αποβιβάστηκε με τα υλικά που μετέφερε και με τρεις συνεργάτες του.
Για τις ανάγκες της αποστολής τους χρησιμοποίησαν ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι για κρησφύγετο. Οι Γερμανοί αφού δεν μπόρεσαν να αξιοποιήσουν την πληροφορία που είχαν για να τον συλλάβουν, συγκέντρωσαν όλο τον πληθυσμό στην πλατεία του χωριού και ξεχώρισαν 10 άνδρες τους οποίους απειλούσαν ότι θα εκτελέσουν εάν κάποιος δεν κατέδιδε πού είναι ο Λοχαγός. Να πώς περιγράφει την συνέχεια των δραματικών γεγονότων η αδελφή του ήρωα, Σταματία, στο βιβλίο του Φ. Κυπριώτη «Δωδεκανησιακή Εθνική Αντίσταση»: «Ο Διογένης μπροστά στην ευθύνη για την ζωή των αθώων συμπατριωτών του αποφάσισε να παρουσιαστεί.
Αποχαιρέτησε ύστερα από σύντομο διαβούλιο τους συνεργάτες του, δίνοντας τις σχετικές τελευταίες οδηγίες και πορεύθηκε προς την πλατεία. Για να επισύρει δε την προσοχή των Γερμανών και να μην εκτελέσουν την απομονωμένη ομάδα, έριξε μια πιστολιά, κι άλλη από πίσω και προχώρησε. Οι Γερμανοί έσπευσαν ένοπλοι να δουν τι συμβαίνει. Ο πρώτος που ξεπρόβαλε πυροβολήθηκε εύστοχα κι έπεσε. Ο δεύτερος όμως πρόλαβε και με ριπή πολυβόλου γάζωσε το στήθος του αγωνιστή. Ο Διογένης αν και αιμόφυρτος, κατέβαλε υπεράνθρωπη προσπάθεια και τρικλίζοντας έφτασε στο πατρικό μας σπίτι. Εκεί έμενα μόνη εγώ.
Ομ μάνα!! είπα, μόλις τον είδα καταματωμένο ξάπλα στη μέση του σπιτιού με φωνή μισοσβησμένη να μου ζητά ένα μαξιλάρι. Συμμορφώθηκα στη παράκλησή του χωρίς καλά -καλά να καταλάβω σε τι θα το χρησιμοποιούσε. Το άρπαξε βιαστικά και προσπαθούσε να χώσει το πρόσωπο του στα πούπουλα επιδιώκοντας τον δια ασφυξίας θάνατο πριν έρθουν οι Γερμανοί και τον πιάσουν ζωντανό και του ξεφύγει κάποιο ανομολόγητο μυστικό. Ακολούθως έβγαλε μια χειροβομβίδα, την άνοιξε και έπεσε επάνω. Με το σκάσιμό της κατακρεουργήθηκε. Στον θόρυβο της χειροβομβίδας έσπευσαν οι Γερμανοί και σε λίγα λεπτά ήταν επιτόπου. Τον βρήκαν νεκρό. Ήταν 1 Νοεμβρίου 1944.
Το πτώμα του κατά διαταγή του Γερμανού Αξιωματικού μεταφέρθηκε στην πλατεία όπου του αποδόθηκαν στρατιωτικές τιμές. Γερμανοί στρατιώτες σε παράταξη, αποχαιρέτησαν τον νεκρό με σειρά πυροβολισμών, ο δε αξιωματικός με θαυμασμό σε στάση προσοχής είπε: «Μόνο με τέτοιους στρατιώτες κερδίζεται ο πόλεμος». Ακολούθως αφού απελευθερώθηκαν οι όμηροι το λείψανό του παραδόθηκε στον Δήμο για την κηδεία του” (Πηγή: Εφημερίδα “Ροδιακή”). Μετά την Απελευθέρωση, η Πατρίδα για να τον τιμήσει τον προήγαγε σε Ταγματάρχη και του απένειμε το «Μετάλλιο Εξαιρέτων Πράξεων» και το «Χρυσούν Αριστείον Ανδρείας».
Να προσθέσουμε τέλος, ότι αν και το 1940 τα Δωδεκάνησα βρίσκονταν υπό ιταλική κατοχή, οι κάτοικοί τους συγκρότησαν το Σύνταγμα Δωδεκανησίων, από 1.924 εθελοντές, το οποίο πήρε μέρος τόσο στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, όσο και στις συγκρούσεις με τους Γερμανούς τον Απρίλιο του 1941 στη Μακεδονία.
Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Νικόλαο Φαρμακίδη για τις πολύτιμες πληροφορίες του.
